Ψυχρή μέθοδος (Cold Process)

Τώρα που συγκεντρώσατε όλα τα υλικά και τον εξοπλισμό είστε έτοιμοι να κάνετε την πρώτη σας απόπειρα για παρασκευή σαπουνιού. Ξεκαθαρίζω πως καυστική σόδα, NaOH, αλισίβα, βάση, αλκάλι, καυστικό νάτριο, υδροξείδιο του νατρίου και οι άλλες ονομασίες που χρησιμοποιούνται περιγράφουν το ίδιο πράγμα. Τη βάση για τη παρασκευή σαπουνιού με τη ψυχρή μέθοδο.

Φορέστε τα προστατευτικά σας (μάσκα, γάντια, γυαλιά, μακρυμάνικη μπλούζα) και ξεκινάμε.

Βήμα 1 - Ζύγισμα υλικών

Η πρώτη σας και πολύ βασική δουλειά είναι να απομακρύνετε κατοικίδια και παιδιά από το χώρο που θα γίνει η παρασκευή. Ακολουθεί το ακριβές ζύγισμα των υλικών. Η ακρίβεια στις ποσότητες κρίνει το τελικό αποτέλεσμα.

Το σαπούνι μπορεί εύκολα να καταστραφεί ή να αλλάξει τελείως χαρακτήρα αν βάλετε +/- 5 γραμμάρια καυστική σόδα ή λίγο παραπάνω λάδι. Το σαπούνι δε γίνεται "με το μάτι", όπως πχ. το ζυμάρι. Όταν η συνταγή λέει πχ. 62,5 gr καυστική σόδα, δε θα βάλουμε 65gr, ούτε 60 gr. Θα βάλουμε 62,5 gr και αν δεν έχουμε ζυγαριά με ακρίβεια εκατοστών γραμμαρίου, θα στρογγυλοποιήσουμε στα 62 gr ή 63 gr. Η σαπωνοποιία είναι χημεία και στη χημεία η ακρίβεια παίζει καθοριστικό ρόλο.

Βήμα 2 - Διάλυση NaOH

Αφού ζυγίσετε και ετοιμάσετε τα υλικά σας, σύμφωνα με τη συνταγή που θα ακολουθήσετε, πρώτα αναμίξτε τη βάση σας (καυστική σόδα - NaOH) με το αποσταγμένο νερο.

Ποτέ δε χρησιμοποιούμε νερό από τη βρύση γιατί περιέχει άλλα χημικά πρόσθετα όπως χλώριο, φθόριο, μεταλλικά στοιχεία κτλ. τα οποία θα αντιδράσουν με τη βάση και θα μείνει υπολειπόμενο έλαιο ασαπωνοποίητο. Επίσης αποφεύγουμε το βρόχινο. Με τη μόλυνση του περιβάλλοντος στην εποχή μας ποτέ δε μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το μολυσματικό φορτίο του.

Καλό θα ήταν αυτή η διαδικασία να γίνει σε εξωτερικό χώρο, μπαλκόνι ή αυλή αν υπάρχει ή έστω κάτω από τον απορροφητήρα της κουζίνας με ανοικτά παράθυρα. Κατά τη διάλυση της καυστικής σόδας στο νερό θα απελευθερωθούν επικίνδυνοι και καυστικοί υδρατμοί τους οποίους σε καμία περίπτωση δε πρέπει να εισπνεύσουμε ή να μπουν στα μάτια μας. Γιαυτό φοράμε τα προστατευτικά. Διαβάστε προσεκτικά τις οδηγίες προφύλαξης κατά το χειρισμό της καυστικής σόδας εδώ.

Ρίχνουμε με αργό ρυθμό τη σόδα μέσα στο νερό και ανακατεύουμε. ΠΟΤΕ ΤΟ ΑΝΤΙΘΕΤΟ. Μη δοκιμάσετε ποτέ να ρίξετε το νερό στη σόδα, θα προκληθεί μικρή "έκρηξη" η οποία θα εκτοξεύσει τριγύρω το καυστικό περιεχόμενο του δοχείου που θα σας στείλει στο νοσοκομείο με χημικά εγκαύματα. Η αντίδραση της καυστικής σόδας με το νερό είναι εξώθερμη με αποτέλεσμα το διάλυμα να ανεβάσει πολύ μεγάλη θερμοκρασία.

Έχω προσωπικά μετρήσει μέχρι 90°C μετά την ανάμιξη, δηλαδή ελάχιστα λιγότερο από το σημείο βρασμού. Αυτό σημαίνει αυτόματα ότι το σκεύος στο οποίο θα κάνουμε τη διάλυση πρέπει να είναι ανθεκτικό σε μεγάλες θερμοκρασίες (πυρίμαχο), γυάλινο ή ανοξείδωτο μεταλλικό.

Πόσο νερό χρησιμοποιούμε;

Οι περισσότερες συνταγές θα σας δίνουν τις ποσότητες αλλά καλό είναι να θυμάστε σα γενικό κανόνα οτί χρησιμοποιούμε αναλογία 1:3, δηλαδή τριπλάσια ποσότητα νερού από NaOH.

Δηλαδή αν η συνταγή ζητάει 100 gr NaOH, το νερό θα είναι περίπου 300 gr. Τα μόρια του νερού δε παίρνουν μέρος στη χημική αντίδραση της σαπωνοποίησης, αλλά παίρνουν μέρος ως διαλύτες. Η διάλυση της NaOH στο νερό κάνει τη σαπωνοποίηση ευκολότερη, με τη βάση να αναμιγνύεται ομοιόμορφα με τα έλαια, κάτι που δε θα μπορούσε να γίνει αν βάζαμε αυτούσια τη σκόνη NaOH στο λάδι. Η ακρίβεια στην ποσότητα του νερού δεν έχει μεγάλη βαρύτητα, όσο έχει η NaOH και τα λάδια. Παρ' όλ' αυτά αν βάλουμε περισσότερο νερό το σαπούνι μας θα γίνει πολύ μαλακό, ενώ αν βάλουμε λιγότερο νερό το σαπούνι μας θα γίνει καυστικό και θα ξηραίνει τα χέρια. Ακολουθήστε τη συνταγή σας κατά γράμμα και δεν έχετε να φοβηθείτε τίποτα. Ετοιμάζουμε το μίγμα NaOH και νερού, τοποθετούμε μέσα το θερμόμετρο, το αφήνουμε στην άκρη και συνεχίζουμε στο επόμενο βήμα.

Βήμα 3 - Προετοιμασία ελαίων

Τα έλαια δε τα μετρούμε σε ml (όγκο) αλλά σε γραμμάρια (βάρος). Η ακρίβεια στο ζύγισμα παίζει πολύ μεγάλο ρόλο στη σαπωνοποιία. Αν βάλουμε περισσότερα έλαια από όσο απαιτεί η συνταγή, το σαπούνι μας θα γίνει πολύ μαλακό, καθώς θα περιέχει περίσσεια ασαπωνοποίητων ελαίων. Αν βάλουμε λιγότερα έλαια από όσο πρέπει θα έχουμε περίσσεια NaOH, που δε θα έχει πάρει μέρος στην αντίδραση, και το σαπούνι μας θα είναι καυστικό.

Μερικοί σαπωνοποιοί εκούσια προσθέτουν περισσότερο έλαιο από όσο πρέπει στη συνταγή τους,  ώστε να ωφελούνται οι καταναλωτές τους τις καλλυντικές ιδιότητες των ελαίων στα σαπούνια τους. Αυτή η τεχνική λέγεται υπερλίπανση. Όμως για τους αρχάριους σαπωνοποιούς, όπως εμάς, συστήνεται να ακολουθούνται οι συνταγές κατά γράμμα, αφού ήδη από μόνες τους είναι υπολογισμένες να δίνουν ένα ποσοστό υπερλίπανσης, 5-10%. Αφού αποκτήσουμε άνεση στη παρασκευή σαπουνιού μπορούμε να πειραματιστούμε ελεύθερα με νέες τεχνικές και την υπερλίπανση.

Βάζουμε μέσα σε μια κατσαρόλα (μια παλιά που θα χρησιμοποιούμε στο εξής αποκλειστικά για σαπούνι και όχι για μαγείρεμα) τα ζυγισμένα έλαια και λίπη που επιλέξαμε (λάδια, βούτυρα, ζωικό λίπος, μελισσοκέρι κτλ.) και θερμαίνουμε μέχρι να λιώσουν όλα μαζί. Τοποθετούμε μέσα το θερμόμετρο και το αφήνουμε στην άκρη. Αν επιθυμούμε μπορούμε να προσθέσουμε σε αυτή τη φάση κάποιο φυσικό συντηρητικό, όπως βιταμίνη Ε.

Στο τέλος αυτής της φάσης θα έχουμε ένα σκεύος με το διάλυμα NaOH και ένα σκεύος με τα διαλυμένα λίπη και έλαια.

Βήμα 4 - Ανάμιξη

Για να μπορέσουμε να αναμίξουμε τη NaOH και τα έλαια, πρέπει και τα δύο διαλύματα να έχουν την ίδια θερμοκρασία. Οι περισσότερες συνταγές δίνουν και μια συγκεκριμένη τιμή θερμοκρασίας για ανάμιξη των ελαίων με τη NaOH, χωρίς αυτό όμως να σημαίνει πως αν αναμίξετε τα διαλύματα σε μεγαλύτερη θερμοκρασία θα καταστραφεί το σαπούνι σας. Το ζητούμενο είναι να μην ανεβάσουν μεγάλη θερμοκρασία τα έλαια και χάσουν πολύτιμες ιδιότητες.

Θερμοκρασίες της τάξης 30°-50° είναι γενικά αποδεκτές και ασφαλείς. Το μίγμα της NaOH, όπως είπαμε ανεβάζει μεγάλη θερμοκρασία, γι'αυτό το φτιάχνουμε πρώτο ώστε να έχει χρόνο να τη ρίξει σταδιακά. Έπειτα θερμαίνουμε τα έλαια στην επιθυμητή θερμοκρασία πάντα υπό θερμομετρικό έλεγχο.

Καλό θα είναι να έχουμε έτοιμα από πριν στο νεροχύτη, νερό και πάγο. Έτσι αν χρειαστεί να κρυώσουμε το διάλυμα μας, τη NaOH ή τα έλαια, βουτάμε το σκεύος που τα περιέχει στο νερό με τον πάγο. Αν χρειαστεί να τα θερμάνουμε ξανά τα βάζουμε για λίγο στη φωτιά.

Μόλις οι θερμοκρασίες των δύο διαλυμάτων φτάσουν σε ίδια επίπεδα, μέσα στο εύρος των τιμών που έδωσα παραπάνω είμαστε έτοιμοι για την ανάμιξη. Με αργό ρυθμό, ρίχνουμε τη NaOH στα έλαια. ΠΟΤΕ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΑ.

Το ανακάτεμα είναι μια διαδικασία που παίρνει χρόνο. Αν επιλέξετε να το κάνετε χειροκίνητα, δηλαδή με κουτάλα, να είστε προετοιμασμένοι ότι θα χρειαστεί να ανακατεύετε για μία με μιάμιση ώρα, αναλόγως τη ποσότητα που φτιάχνετε. Μια πολύ καλή λύση είναι το stick blender (δεξιά), που επισπεύδει κατά πολύ τη διαδικασία.

Πότε το σαπούνι μου είναι έτοιμο;

Υπάρχει μια ένδειξη που, στην ορολογία των σαπωνοποιών, λέγεται "trace" δηλαδή "ίχνος". Είναι κάτι παρόμοιο με αυτό που συμβαίνει στη κρέμα ζαχαροπλαστικής που φτιάχνουμε στο σπίτι. Μόλις αρχίζει να "αφήνει ίχνη", δηλαδή να πήζει, είναι έτοιμο. Αν πάρουμε λίγο υλικό με τη κουτάλα και το ρίξουμε ξανά πίσω, θα μείνει για λίγη ώρα στην επιφάνεια και μετά θα ενσωματωθεί με τον υπόλοιπο πολτό. Για να καταλάβετε τι εννοώ δείτε τις παρακάτω φωτογραφίες.
Διαβάστε όλες τις λεπτομέρειες για το trace κάνοντας click εδώ.
Διαβάστε για την περίπτωση του ψευδούς trace εδώ.

Βήμα 5 - Προσθήκη υπόλοιπων υλικών

Μόλις φτάσουμε στο trace είμαστε έτοιμοι να προσθέσουμε τα υπόλοιπα υλικά όπως αιθέρια έλαια, αρώματα, χρώματα, άργιλους, βότανα, φρούτα ή ότι άλλο επιθυμούμε να περιέχει το σαπούνι μας. Αναμιγνύουμε πολύ καλά μέχρι να ενσωματωθούν όλα τα υλικά μας.

Βήμα 6 - Καλούπωμα

Το σαπούνι μας είναι πλέον έτοιμο και μένει μόνο να το ρίξουμε στο καλούπι που έχουμε προετοιμάσει από πριν.

Υπάρχει πληθώρα καλουπιών στο εμπόριο που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε, αλλά αν θέλουμε μπορούμε να κατασκευάσουμε και δικό μας. Εγώ προσωπικά έχω φτιάξει ξύλινο καλούπι με μεντεσέδες, για να ξεκαλουπώνω πανεύκολα, το οποίο επενδύω με λαδόκολλα πριν βάλω το μίγμα. Όλα είναι θέμα προτίμησης και αισθητικής.

Βήμα 7 - Σκέπασμα

Μόλις ρίξουμε το σαπούνι στο καλούπι, βάζουμε κάτι σαν καπάκι, πχ. ένα κομμάτι από χαρτόνι ή πλαστικό και το σκεπάζουμε γεναιόδωρα με πανιά ή παλιές πετσέτες. Θέλουμε να εγκλωβίσουμε τη θερμότητα αφού αυτή βοηθάει στη σταθεροποίηση του σαπουνιού. Το αφήνουμε στην ησυχία του για 24 με 48 ώρες.

Βήμα 8 - Ξεκαλούπωμα και κόψιμο

Μετά την πάροδο των 24 εώς 48 ωρών το σαπούνι έχει στερεοποιηθεί και είναι έτοιμο για ξεκαλούπωμα και κόψιμο.

Αφού βγάλετε το σαπούνι από το καλούπι, διορθώστε τυχόν ατέλειες και κόψτε το στα μεγέθη που επιθυμείτε. Έπειτα το τοποθετείτε σε κάποιο σημείο σκεπασμένο, με τρόπο ώστε να αερίζεται (δε κολλάμε τη μια μπάρα με την άλλη), και το αφήνετε να ωριμάσει για 6-8 εβδομάδες, αναλόγως τη συνταγή. Σημειώστε ότι όσο πιο ώριμο είναι το σαπούνι τόσο το καλύτερο για το δέρμα σας. Μπορείτε να το αφήσετε να ωριμάσει και 6 μήνες. Οι 6-8 εβδομάδες είναι το ελάχιστο χρονικό διάστημα που πρέπει να ωριμάσει για να είναι κατάλληλο προς χρήση. Το pH του σαπουνιού θα μειωθεί δραματικά στο διάστημα της ωρίμανσης, γεγονός που είναι το ζητούμενο, αφού όσο πιο υψηλό pH έχει το σαπούνι τόσο πιο καυστικό είναι. Υπάρχουν ταινίες μέτρησης pH στο εμπόριο για τους τελειομανείς. Πριν χρησιμοποιήσετε το σαπούνι σας ξύστε τυχόν υπολείματα λευκής σκόνης που μπορεί να έχουν σχηματιστεί πάνω στη μπάρα. Είναι απομεινάρια καυστικής σόδας που είναι μεν καλό σημάδι για τη διαδικασία της σαπωνοποίησης, αλλά θα ερεθίσει το δέρμα σας.

Βήμα 9 - Καθάρισμα

Τα σκεύη και τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε για τη παρασκευή σαπουνιού δε τα χρησιμοποιούμε στο εξής για τη κανονική τους χρήση. Είναι αποκλειστικά και μόνο για σαπούνι. Μη μαγειρέψετε ποτέ ξανά με αυτά τα σκεύη, όσο καθαρά και αν σας φαίνονται. Πλύνετε τα πάντα στο χέρι, στο μπαλκόνι ή την αυλή αν γίνεται, φορώντας τα προστατευτικά μέσα. Ποτέ στο πλυντήριο πιάτων, γιατί τα υπολείματα από τη σόδα μπορεί να τρυπήσουν τα τοιχώματα του. Μη ξεχνάτε οτί η σόδα είναι ΚΑΥΣΤΙΚΗ.

Υπάρχουν  πολλά video στο διαδίκτυο, ελληνικά και ξένα, με τη μεθοδολογία της παρασκευής σαπουνιού. Ερευνήστε καλά πριν αποπειραθείτε να παρασκευάσετε σαπούνι, ελέγξετε τις ποσότητες που σας δίνονται με έναν υπολογιστή όπως αυτός, συγκεντρώστε τον εξοπλισμό που θα χρειαστείτε, πάρτε όλα τα μέτρα προφύλαξης και...

Kαλή επιτυχία!