Γενικά για το σαπούνι

Τι είναι το σαπούνι;
Πως φτιάχνεται το σαπούνι; 
Τι είναι η σαπωνοποίηση;

 

Ξεκινώντας την ανάλυση περί σαπουνιού καλό θα ήταν να δούμε μερικές βασικές έννοιες. Στη χημεία, σάπωνας είναι το άλας ενός λιπαρού οξέος.

Χρησιμοποιείται κυρίως σαν καθαριστικό αλλά επίσης στη κλωστοϋφαντουργία και τη βιομηχανία λιπαντικών. Προέρχεται από την αντίδραση φυτικού ή ζωικού λίπους και ενός αλκαλικού διαλύματος.

Λίγη χημεία
Τα φυτικά και ζωικά λίπη και έλαια αποτελούνται από 3 μόρια λιπαρών οξέων πάνω σε ένα μόριο γλυκερόλης (δηλαδή από τριγλυκερίδια). Το αλκαλικό διάλυμα, που αποκαλείται συχνά και "αλισίβα", αντιδρά με τα τριγλυκερίδια σε μια αντίδραση η οποία είναι γνωστή ως σαπωνοποίηση. Στη σαπωνοποίηση τα λίπη πρώτα υδρολύονται σε ελεύθερα λιπαρά οξέα και έπειτα αντιδρούν με την αλισίβα, ώστε να δημιουργηθούν οι σάπωνες. Η γλυκερίνη απελευθερώνεται είτε ως υπόλειμμα, είτε κατά την έκπλυση του προϊόντος και είναι δυνατό να ανακτηθεί ως παραπροϊόν, ανάλογα με τη χρησιμοποιούμενη διαδικασία. Το σαπούνι είναι βασικό συστατικό σε λιπαντικά και γράσσα, τα οποία είναι συνήθως γαλακτώματα σαπώνων ασβεστίου ή λιθίου και ορυκτελαίων, και χρησιμοποιούνται ευρέως σε μηχανολογικές εφαρμογές. Πολλά σαπούνια άλλων μετάλλων έχουν επίσης ευρείες εφαρμογές, συμπεριλαμβανομένων εκείνων από αλουμίνιο, νάτριο, και μείγματα από αυτά. Αυτά τα σαπούνια χρησιμοποιούνται επίσης ως συμπυκνωτικά μέσα για να αυξάνουν το ιξώδες των ελαίων. Στην αρχαιότητα, τα λιπαντικά κατασκευάζονταν με ανάμιξη ασβέστου με ελαιόλαδο.

Ιστορικά στοιχεία
Η αρχαιότερη καταγραφή για την παραγωγή σαπουνιού ή παραπλήσιων προϊόντων χρονολογείται περί τα 2.800 π.Χ. στην αρχαία Βαβυλώνα.

Ένας βαβυλωνιακός πήλινος πίνακας που χρονολογείται από το 2.200 π.Χ. αναφέρει συνταγή σαπουνιού με νερό, αλκάλι και λάδι κασσίας. Στον πάπυρο Έμπερς (αριστερά) αναφέρεται πως οι Αιγύπτιοι συνδύαζαν λίπη και έλαια με αλκαλικά άλατα ώστε να δημιουργήσουν σαπωνοειδείς ουσίες και έκαναν με αυτές λουτρά. Αιγυπτιακές γραφές επίσης καταγράφουν πως χρησιμοποιούσαν μια ουσία, που έμοιαζε με το σαπούνι, στη προετοιμασία του μαλλιού για γνέσιμο.

Στη Ρώμη, ο Πλίνιος στο έργο του "Historia Naturalis", πρώτος ανέφερε τον όρο "σάπων", και σημειώνει πως η παρασκευή του γίνεται με ένα μίγμα από ζωικά λίπη και στάχτη. Στις ισλαμικές χώρες υπήρχε έγγραφο του 12ου αιώνα που ανέφερε λεπτομερειακά τη διαδικασία παρασκευής του σαπουνιού και καταγράφει πως η αλισίβα προέρχεται από τη στάχτη του ξύλου. Σε γενικές γραμμές τα διάφορα θυσιαστήρια και οι βωμοί στην αρχαιότητα ήταν οι προπάτορες του σαπουνιού. Το λίπος από το ζώο της θυσίας που αναμιγνυόταν με τη στάχτη της φωτιάς έκανε τους ανθρώπους σιγά-σιγά να αρχίσουν να παρατηρούν πως το λευκόχρωμο υγρό που προέκυπτε είχε καθαριστικές ιδιότητες. Το μεσαίωνα οι σαπωνοποιοί ανήκαν σε κλειστές συντεχνίες, ενώ αργότερα ήταν εργασία που εξασκούσαν εξίσου άντρες και γυναίκες. Το 18ο αιώνα στη Γαλλία η παραγωγή σαπουνιού γινόταν αποκλειστικά στη Προβηγκία, την Τουλούζη και τη Μασσαλία και από αυτές τις περιοχές προμηθευόταν σαπούνι όλη η υπόλοιπη χώρα, με τη Μασσαλία να αποκτά σταδιακά την πρωτοκαθεδρία στη διάθεση του σαπουνιού, έναντι των άλλων περιοχών. Γι'αυτό το λόγο απέκτησε το original σαπούνι το προσωνύμιο "Μασσαλίας". Στην περιοχή της Καστίλλης οι σαπωνοποιοί χρησιμοποιούσαν φυτικά έλαια, αντί για ζωικά λίπη. Με το όνομα σαπούνι "Καστίλλης" χαρακτηρίζονται τα σαπούνια με φυτική προέλευση ακόμα και σήμερα. Μέχρι τη βιομηχανική επανάσταση η παραγωγή σαπουνιού περιοριζόταν σε μικρής κλίμακας εργαστήρια. Έπειτα η παραγωγή βιομηχανοποιήθηκε και αναπτύχθηκε στη μορφή που έχει σήμερα.

Υγρό σαπούνι

Το σαπούνι σε υγρή μορφή ανακαλύφθηκε μετά το 1800 μ.Χ. και πατενταρίστηκε το 1865. Το 1898 ο B. J. Johnson έφτιαξε μια νέα φόρμουλα, όπου χρησιμοποιούσε λάδι ελιάς και καρύδας (Palm & Olive oil). Το προϊόν πήρε το γνωστό σε όλους μας όνομα "Palmolive", γνώρισε τεράστια επιτυχία και στο τέλος του αιώνα εκείνου, ήταν το πιο δημοφιλές σαπούνι, αναγκάζοντας τον Johnson να αλλάξει όνομα στην εταιρεία του, δηλαδή από "B. J. Johnson Soap Company" να τη μετονομάσει σε "Palmolive".

Πως φτιάχνεται το σαπούνι;

Με μια λέξη, με τη σαπωνοποίηση.

Διευκρινίζω πως δεν είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε σε βάθος τη χημική διεργασία της σαπωνοποίησης για να φτιάξουμε σαπούνι στο σπίτι. Δε μπορούμε όμως να παραλείψουμε να αναφέρουμε πως η όλη διαδικασία είναι αποκλειστικά χημεία.

Πως ακριβώς γίνεται η σαπωνοποίηση; Μια βάση αποτελείται πάντα από ένα ιόν υδροξειδίου (-ΟΗ). Για τη παρασκευή σαπουνιού χρησιμοποιούμε αλισίβα, που είναι βάση ή αλλιώς καυστικό αλκάλι, αφού περιέχει ένα ιόν υδροξειδίου και ένα ιόν νατρίου. Σημειωτέον ότι το ιόν νατρίου δε παίζει κανένα ρόλο στην αντίδραση της σαπωνοποίησης. Υπάρχουν διάφοροι τύποι οξέων για να κάνουμε αντίδραση με τη βάση μας (αλισίβα, καυστική σόδα, καυστική ποτάσσα και με όλα τα άλλα ονόματα που θα τα συνατήσουμε), όπως το ελαιόλαδο, το φοινικέλαιο, το ζωικό λίπος κτλ. (λιπαρά οξέα). Το κάθε λιπαρό οξύ (έλαιο) έχει ένα μοναδικό συνδυασμό τριγλυκεριδίων το οποίο αντιδρά με τη βάση (NaOH) διαφορετικά. Η ποσότητα βάσης που θα χρειαστούμε εξαρτάται από το έλαιο που επιλέξαμε. Την ώρα που αναμιγνύουμε τη βάση με το οξύ, αυτά αρχίζουν να αντιδρούν μεταξύ τους. Τα τριγλυκερίδια μέσα στο οξύ απελευθερώνουν το μόριο γλυκερόλης τους και τα ελεύθερα λιπαρά οξέα αντιδρούν με τα ιόντα υδροξειδίου, που έχει η βάση, δίνοντας μας τελικό προϊόν το σαπούνι.
Βλέπουμε λοιπόν πως γίνονται δύο αντιδράσεις: Η πρώτη είναι οτί η γλυκερόλη που απελευθερώνεται μετατρέπεται σε γλυκερίνη, δηλαδή σε καλλυντικό παράγοντα, και η δεύτερη αντίδραση είναι η αντίδραση της βάσης και του οξέος, που μας δίνει άλας λιπαρού οξέος, δηλαδή το σαπούνι.

Πως καθαρίζει το σαπούνι;
Η καθαριστική δράση του σαπουνιού είναι και αυτή περίπλοκη χημική διεργασία και δεν οφείλεται αποκλειστικά στον αφρισμό του. Όταν το σαπούνι διαλύεται στο νερό δημιουργούνται κατιόντα νατρίου ή καλίου ανάλογα και αντίστοιχα ανιόντα λιπαρών οξέων. Κάθε κατιόν αποτελείται από δύο τμήματα, το πρώτο είναι υδρόφιλο, δηλαδή διαλύεται στο νερό και το δεύτερο λιπόφιλο, δηλαδή διαλύεται σε λιπαρές ουσίες. Κατά τη διαβροχή ενός αντικειμένου με διάλυμα σαπουνιού, το λιπόφιλο τμήμα του διαλύεται στους λιπαρούς ρύπους, ενώ το υδρόφιλο στο νερό. Το αποτέλεσμα αυτής της αντίδρασης είναι οι ρυπαρές ουσίες να δεσμεύονται από το αντικείμενο, σχηματίζοντας ένα γαλάκτωμα, και κατόπιν να απομακρύνονται με το ξέπλυμα.

Πλεονεκτήματα του χειροποίητου σαπουνιού
Το χειροποίητο σαπούνι περιέχει μεγάλο ποσοστό φυσικής γλυκερίνης (μέχρι και 10%), γεγονός που το καθιστά πολύ πιο καλλυντικό από όλα τα σαπούνια του εμπορίου. Δε περιέχει χημικά πρόσθετα, ζωικά κατάλοιπα, πετρελαϊκά παράγωγα, talc και σιλικόνες, που προστίθενται στη βιομηχανία ώστε να αυξάνεται το βάρος τους.

Επίσης δε περιέχει συστατικά που να βλάπτουν τη χλωρίδα, τη πανίδα και τους υδρόβιους οργανισμούς και δε δοκιμάζεται σε ζώα. Μπορούμε ακόμα να τα χρησιμοποιήσουμε σαν απορρυπαντικό πλυντηρίου, απευθείας στον κάδο ή και σα φυσικό εντομοκτόνο σε καλλιέργειες, χωρίς τοξική επιβάρυνση. Και τέλος αν δεν αφρίζει πολύ το σαπούνι που φτιάξατε μην ανησυχείτε, καθαρίζει εξίσου καλά ίσως και καλύτερα από ένα σαπούνι του εμπορίου που αφρίζει πολύ. Αφρισμός δε σημαίνει καθαρισμός. Στα σαπούνια του εμπορίου επιτυγχάνεται τεχνητά με τη προσθήκη χημικών παραγόντων αφρισμού.

1. Διαβάστε περισσότερα για τη "βρώμικη" πλευρά του σαπουνιού εδώ.
2. Αν θέλετε να μάθετε να παρασκευάζετε αγνό σαπούνι καστίλλης διαβάστε εδώ.
3. Συνταγές σαπουνιού θα βρείτε κάνοντας click εδώ.

Credits: wikipedia1, wikipedia2, soaphistory, candleandsoap