Χημεία αιθέριων ελαίων

H χημειοταξινόμηση (chemotaxonomy) είναι η ταξινόμηση των οργανισμών (κυρίως των φυτών) με βάση τη χημική τους σύσταση.

Στη χημειοταξινόμηση ερευνάται η παρουσία και η ποσότητα χημικών ενώσεων που μπορούν να περιγράψουν, να χαρακτηρίσουν και να ταξινομήσουν τα φυτά σε διαφορετικές ταξινομικές μονάδες (taxon, πληθυντικός taxa) και ονομάζονται συστηματικοί δείκτες (systematic markers).

Χημικές οικογένειες, θεραπευτικές ιδιότητες και προφυλάξεις ασφαλείας

Τα συστατικά των αιθέριων ελαίων ταξινομούνται σε χημικές οικογένειες σύμφωνα με τη μοριακή δομή τους. Όταν γνωρίζουμε τα είδη των χημικών ενώσεων και τις θεραπευτικές ιδιότητες κάθε μιας από αυτές είναι εύκολο να προσδιορίσουμε ποιο αιθέριο έλαιο πρέπει να χρησιμοποιήσουμε για κάθε πρόβλημα υγείας. Επιπλέον, πριν κάνουμε την επιλογή μας, θα πρέπει να λαμβάνουμε υπ'όψιν τους περιορισμούς και τις προφυλάξεις από τη χρήση κάποιας ουσίας που ανήκει στις συγκεκριμένες οικογένειες.

Παρακάτω θα βρείτε ένα συνοπτικό οδηγό για τις διαφορετικές χημικές οικογένειες, τις θεραπευτικές ιδιότητες και τις προφυλάξεις που θα πρέπει να λαμβάνετε πριν τις χρησιμοποιήσετε. Να θυμάστε πάντα πως τα αιθέρια έλαια είναι πολύπλοκες χημικές ουσίες και μερικές φορές, κάποια από αυτά μπορεί να μη συμμορφώνονται με τις παρακάτω γενικές κατευθυντήριες οδηγίες. Η ημερομηνία λήξης τους πρέπει να ακολουθείται πιστά και να μη τα χρησιμοποιούμε μετά το πέρας της.

Μονοτερπένια

Αυτή η χημική οικογένεια περιλαμβάνει συστατικά που εξατμίζονται γρήγορα και θεωρούνται κορυφαίες νότες, καθώς είναι από τα πρώτα αρώματα που θα χτυπήσουν στη μύτη.

Κορυφαία νότα: γίνεται αντιληπτή πρώτη και έχει πολύ μικρή διάρκεια.
Μεσαία νότα: αποτελεί τη βασική και χαρακτηριστική μυρωδιά της ουσίας, έχοντας μεγαλύτερη διάρκεια από την κορυφαία.
Νότα βάσης: διαρκεί περισσότερο, γίνεται αισθητή έπειτα από μισή ώρα περίπου και παραμένει επί ώρες ή ημέρες.

Τα μονοτερπένια σε γενικές γραμμές είναι:

1. Αντισηπτικά
2. Αναλγητικά
3. Αποσυμφορητικά
4. Αντιβακτηριδιακά
5. Ενισχυτικά της τοπικής κυκλοφορίας
6. Εξαιρετικά για καύση σε συσκευή διάχυσης
7. Ιδανικά για να διαπερνούν το δέρμα και να φτάνουν σε μύες, τένοντες, αρθρώσεις και συνδέσμους.

Αιθέρια έλαια που περιέχουν περισσότερο από 60% μονοτερπένια είναι τα εξής:

Περγαμόντο, λιβάνι, λεμόνι, γλυκό πορτοκάλι, άρκευθος, grapefruit, ραβενσάρα (ravintsara), κυπαρίσσι, μαύρο πιπέρι, δενδρολίβανο, σιβηριανή ελάτη, βαλσαμική ελάτη.

Τα μονοτερπένια είναι επιρρεπή σε οξείδωση και γιαυτό το λόγο έχουν μικρή διάρκεια ζωής (1-3 έτη). Αν οξειδωθούν μπορεί να προκαλέσουν ερεθισμό στο δέρμα και καλό θα είναι να μη χρησιμοποιούνται και να απορρίπτονται.

Τα φυτικά αιθέρια έλαια αποτελούνται κυρίως από τερπένια. Τα τερπένια είναι μικρά οργανικά μόρια που εμφανίζουν τεράστια ποικιλομορφία ως προς τη δομή τους. Σήμερα γνωρίζουμε τη δομή χιλιάδων τερπενίων, μερικά από αυτά είναι υδρογονάνθρακες, άλλα περιέχουν άτομα οξυγόνου, άλλα είναι μόρια ανοιχτής αλυσίδας και άλλα περιέχουν δακτυλίους.

Σεσκιτερπένια

Οι θεραπευτικές ιδιότητες αυτής της χημικής οικογένειας είναι κομμάτι δύσκολο να γενικευθούν. Παρακάτω θα βρείτε μερικές από αυτές, με τις οποίες σχετίζονται τα αιθέρια έλαια της ομάδας.

1. Αντιμυκητιασικά: Μύρο, πατσουλί, νάρδος
2. Αναλγητικά: Μάυρο πιπέρι, γερμανικό χαμομήλι, πιπερόριζα, μύρο, ylang ylang
3. Αντισηπτικά: Κέδρος, πιπερόριζα, μύρο, βετιβέρια
4. Αντιφλεγμονώδη: Κέδρος, γερμανικό χαμομήλι, πιπερόριζα, μύρο, πατσουλί, νάρδος, ylang ylang
5. Σπασμολυτικά: Γερμανικό χαμομήλι, νάρδος, πιπερόριζα
6. Ηρεμιστικά: Γερμανικό χαμομήλι, νάρδος, μύρο, πατσουλί, ylang ylang

Έχουν μακρά διάρκεια ζωής (6-8 έτη) και αντίθετα με τα μονοτερπένια δεν έχουν ενδείξεις για πρόκληση ερεθισμων αν οξειδωθούν.

Μονοτερπενόλες

Οι μονοτερπενόλες είναι αλκοόλες (τερπενικές αλκοόλες) με ευρεία γκάμα θεραπευτικών ιδιοτήτων. Είναι αντιαλλεργικές, αντιβακτηριακές, αντιμυκητιακές, αντιπαρασιτικές και επιπλέον παρουσιάζουν αντιφλεγμονώδη δράση. Η χημική τους δομή είναι παραπλήσια με τα μονοτερπένια, με μόνη διαφορά ένα μόριο υδροξυλίου στη χημική τους δομή. Η γεωγραφία αυτού του μορίου κάνει τη διαφορά στη θεραπευτική ιδιότητα του εκάστοτε αιθερίου ελαίου.

1. Ισχυρή αντιβακτηριδιακή δράση χάρη στο terpinen-4-ol, το ενεργό συστατικό του αιθέριου ελαίου tea tree.
2. Αντιβακτηριδιακή, αντιιική και αντιμυκητιασική δράση, χάρη στη λιναλοόλη, ένα συστατικό που βρίσκεται στο αιθέριο έλαιο λεβάντας και ροδόξυλου. Επιπλέον η λιναλοόλη αποτελεί συστατικό του υγρού των ηλεκτρονικών τσιγάρων.
3. Αντισπασμωδικές ιδιότητες χάρη στη μενθόλη, το κύριο συστατικό της μέντας και του δυόσμου.

Μερικά αιθέρια έλαια με υψηλή περιεκτικότητα σε μονοτερπενόλες είναι το τριαντάφυλλο (rose absolute), λεβάντα, μέντα, νέρολι, ροδόξυλο, παλμαρόζα, θυμάρι και βασιλικός. Μέσος χρόνος ζωής είναι τα 3-5 έτη.

Η μενθόλη μπορεί να ερεθίσει το δέρμα και η εφαρμογή της θα πρέπει να αποφεύγεται σε παιδιά κάτω των 5 ετών.

Σεσκιτερπενόλες

Τα έλαια σε αυτή τη χημική οικογένεια θεωρούνται βασικές νότες, μιας και είναι βαρύτερα σε μοριακό επίπεδο. Οι γενικές θεραπευτικές ιδιότητες των σεσκιτερπενολών είναι οι εξής:

Αντιφλεγμονώδεις, υποστηρικτικές του ανοσοποιητικού, κατευναστικές, αντιβακτηριδιακές, σπασμολυτικές, επανορθωτικές του δέρματος, τονωτικές για το φλεβικό και λεμφικό σύστημα.

Δεν υπάρχουν ιδιαίτερες προφυλάξεις για τη χρήση τους, με τη μέση διάρκεια ζωής τους να κυμαίνεται από 6-8 έτη.

Εστέρες

Αυτή η χημική οικογένεια έχει σπασμολυτικές ιδιότητες, με δευτερεύουσες κατευναστικές, αναλγητικές, αντιφλεγμονώδεις, αγχολυτικές ιδιότητες.

Ρωμαϊκό χαμομήλι, γιασεμί και ελίχρυσο είναι μερικά από τα αιθέρια έλαια με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση εστερών. Με τη σωστή διάλυση οι εστέρες δεν έχουν απολύτως κανένα περιορισμό. Υπάρχουν ωστόσο δύο συστατικά που χρειάζονται διαρκή επαγρύπνηση:

1. Methyl salicylate, παρόν στο αιθέριο έλαιο γωλθέριας και τη σημύδα
2. Sabinyl acetate, παρόν στο αιθέριο έλαιο του κέδρου

Το πρώτο μπορεί να αποδειχτεί δηλητηριώδες εάν γίνεται χρήση του διαδερμικά για μεγάλα χρονικά διαστήματα, το δεύτερο έχει ενοχοποιηθεί για ηπατοτοξικότητα.

Μέσος χρόνος ζωής είναι τα 3-5 έτη.

Φαινόλες

Είναι πολύ δραστικές και διεγερτικές νότες βάσης, με τονωτικές, αντιβακτηριακές, και αντισηπτικές ιδιότητες. Το αιθέριο έλαιο γαρύφαλλο είναι ο μπροστάρης της χημικής αυτής οικογένειας.

Το αιθέριο έλαιο γαρύφαλλου αποτελείται από 67% φαινόλες, γεγονός που το καθιστά εξαιρετικό σύμμαχο στην καταπολέμηση λοιμώξεων. Θα πρέπει να αποφεύγεται η λήψη του από άτομα που λαμβάνουν αντιπηκτική αγωγή γιατί μπορεί να προκαλέσει αιμορραγία.

Η ευγενόλη, η κύρια δραστική ουσία του γαρύφαλλου που αποτελεί το 72-90% του αιθέριου ελαίου, μπορεί να είναι τοξική σε σχετικά μικρές ποσότητες, όπου μια δόση των 5 - 10 ml, επηρεάζει σοβαρά ένα παιδί 2 χρόνων.

Όταν χρησιμοποιείτε έλαια με μεγάλη περιεκτικότητα σε φαινόλες να τα διαλύετε καλά. Μη χρησιμοποιείτε περισσότερο από 15 σταγόνες ανά 100 ml ελαίου βάσης (διάλυση περίπου 1%) ώστε να αποφύγετε ερεθισμό του δέρματος και των βλεννογόνων. Θα διατηρηθούν για περίπου 3 χρόνια από την ημερομηνία παραγωγής.

Αλδεΰδες

Είναι εξαιρετικές για περιστατικά μυκητιάσεων. Το μελισσόχορτο και το σχεδόν διδυμάκι του λεμονόχορτο περιέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό αλδεϋδών (80%). Επιπλέον έχουν αντιβακτηριδιακές, αντιφλεγμονώδεις, σπασμολυτικές και ηρεμιστικές ιδιότητες.

Αποτελούν μια ακόμα οικογένεια όπου ενδείκνυται η μεγάλη διάλυση πριν από τη χρήση. Διαλύσεις πάνω από το 1% μπορεί να ερεθίσουν το δέρμα, ενώ δεν πρέπει σε καταναλώνονται εσωτερικά ούτε σε μικρές δοσολογίες. Άσθενείς που πάσχουν από γλαύκωμα ή καρκίνο που συνδέεται με ορμονικές διαταραχές θα πρέπει να είναι διπλά προσεκτικοί. Οι αλδεΰδες οξειδώνονται εύκολα και έχουν διάρκεια ζωής 1-3 έτη.

Κετόνες

Ο βασικός λόγος για τον οποίο επιλέγουμε αιθέρια έλαια από την οικογένεια των κετονών είναι για να αντιμετωπίσουμε λοιμώξεις του αναπνευστικού, καθώς είναι πολύ καλές αποχρεμπτικές και βλεννολυτικές ουσίες. Οδηγός είναι η μέντα και ακολουθούν το δενδρολίβανο, η βετιβέρια και η λεβάντα, τα οποία διαθέτουν ικανοποιητικές ποσότητες κετονών. Φτιάξτε αλοιφές για το κρύωμα και αρωματίστε το χώρο σας σε συσκευή διάχυσης για μια ανάσα φρεσκάδας σε περίπτωση γρίπης, βήχα και συσσωρευμένων εκκρίσεων του αναπνευστικού συστήματος.

Οι κετόνες σε γενικές γραμμές θεωρούνται αναλγητικές, σπασμολυτικές, ενισχυτικές της τοπικής μικροκυκλοφορίας και επανορθωτικές για ουλές, πληγές ή ραγάδες.

Παρά τη φήμη της οικογένειας για μη-τοξικότητα υπάρχουν πολλοί παράγοντες που θα πρέπει να λάβετε υπ'όψιν όσον αφορά το αιθέριο έλαιο καμφοράς. Το τελευταίο περιλαμβάνει τις ουσίες pinocamphone και isopinocamphone που είναι νευροτοξικές. Παρόμοιες ουσίες περιλαμβάνουν τα βότανα ύσσωπος, φασκόμηλο, αρτεμισία, τούγια και φλισκούνι που έχουν εκτρωτικές ιδιότητες. Μη τα χρησιμοποιείτε σε παιδιά και σε περίπτωση εγκυμοσύνης. Να τα χρησιμοποιείτε σε μεγάλη διάλυση (1%) και μόνο για μικρά χρονικά διαστήματα. Διάρκεια ζωής 3-5 χρόνια.

Οξείδια

Το πιο γνωστό συστατικό της οικογένειας των οξειδίων είναι η ευκαλυπτόλη (1,8-cineole), η οποία είναι θαυμάσια για θέματα αναπνευστικής φύσεως. Διεγείρει τη ρευστοποίηση των εκκρίσεων και ενεργοποιεί τον επιθηλιακό ιστό των βλεννογόνων (μικρολάχνες, κροσσοί, μαστίγια κτλ.). Τα οξείδια σε γενικές γραμμές έχουν αντιιικές, αντιβακτηριδιακές, αντιμυκητιασικές ιδιότητες και, όταν εισπνέονται, αυξάνουν τη ροή αίματος προς στον εγκέφαλο.

Όπως είναι εύκολα κατανοητό το αιθέριο έλαιο ευκαλύπτου είναι η πρώτη επιλογή όταν θέλουμε ένα έλαιο με υψηλή περιεκτικότητα σε οξείδια (<80%). Θα πρέπει να αποφεύγονται σε παιδιά κάτω των 10 ετών και να χρησιμοποιούνται με φειδώ από ασθματικούς. Διάρκεια ζωής 1-3 έτη.

Αιθέρες

Οι αιθέρες έχουν ισχυρές σπασμολυτικές ιδιότητες. Μερικοί ευρέως διαδεδομένοι αιθέρες είναι ο γλυκάνισος, το μοσχοκάρυδο, το εστραγκόν και ο μάραθος. Οι αιθέρες θα πρέπει να χρησιμοποιούνται μόνο όταν οι εστέρες δεν είναι αποτελεσματικοί.

Θα πρέπει να είστε πολύ προσεκτικοί με τη χρήση των αιθέρων μιας και έχουν πληθώρα αντενδείξεων και προφυλάξεων χρήσης ενώ μπορεί να προκαλέσουν ηπατοτοξικότητα, νευροτοξικότητα, ορμονική και ψυχότροπη δράση και γονοτοξικότητα (επιδρούν στο DNA).

Η οικογένεια των αιθέρων παρουσιάζει τις σοβαρότερες προφυλάξεις χρήσης από κάθε άλλη. Αυτό είναι σημαντικό μιας και οι περισσότεροι από εμάς βλέπουν στις ετικέττες των αιθέριων ελαίων τις λέξεις "βασιλικός", "μοσχοκάρυδο", "μάραθος" κτλ. και επειδή είναι εξοικειωμένοι με τη χρήση των παραπάνω βοτάνων παραλείπουν την ενδεικνυόμενη δοσολογία, κάνοντας κατάχρηση με σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία τους.

Γιατί πρέπει να μάθω τη χημεία των αιθέριων ελαίων;

Η χημεία των αιθέριων ελαίων θα σας βοηθήσει:

1. Να προσδιορίσετε αν τα αιθέρια έλαια σας είναι νοθευμένα ή περιέχουν διαλύτες. Αιθέρια έλαια θεραπευτικού βαθμού (Therapeutic grade) δεν περιέχουν πετροχημικά ή προπυλενογλυκόλη.
2. Η χημική ανάλυση θα σας δείξει αν ένα φυτό έχει χημειότυπο (Chemotype)
3. Τα χημικά συστατικά του αιθέριου ελαίου θα σας βοηθήσουν να αναγνωρίσετε τις θεραπευτικές του ιδιότητες.
4. Αν σας ενδιαφέρει η ανάμιξη ελαίων θα πρέπει να βελτιώσετε τις γνώσεις σας πάνω στον τομέα της συμβατότητας τους.

Παράδειγμα: Το αιθέριο έλαιο grapefruit περιέχει κατά 88-95% την ουσία d-limonene, η οποία είναι ένα μονοτερπένιο με ισχυρή αντιοξειδωτική δράση. Το grapefruit περιέχει κατά 90-95% μονοτερπένια, 3-8% τετρατερπένια, 1-3% αλδεΰδες και λιγότερο από 3% φουρανοκουμαρίνες, σεσκιτερπενόνες, αλκοόλες και θειόλες. Άρα από τα συστατικά του grapefruit αντιλαμβανόμαστε ότι είναι αποτοξινωτικό με καθαριστικές ιδιότητες, μιας και αποτελείται κυρίως από μονοτερπένια.

Credits: learningabouteos, experience-essential-oils, livingnaturally, articles.mercola, wikipedia