Η στάχτη στη παράδοση

Γριά στη στάχτη κάθεται κι ο κώλος της φυσάει κι από το πολύ το φύσημα κι από την ταραχή της, μούσκεψε το μεσοφόρι της και εφάνη το βρακί της.
Κι ο γέρος της την ρώταγε και την σιγορωτάει:
- Τι έφαγες βαριόμοιρη που η κοιλιά σου επρήστη;
- Έφαγα ξερά κουκιά και μια καυκιά ρεβίθι.
Και η κοιλιά μου φούσκωσε μου’γινε σαν αμπάρι,
την στάχτη μας την κατουρώ να φύγουν οι Καλικατζάροι.

~Σατυρικά κάλαντα~

Το χειμώνα δεν υπάρχει καλύτερη αίσθηση από το να απολαμβάνεις ένα ζεστό ρόφημα μπροστά στη ζεστασιά του αναμμένου τζακιού. Μετά από λίγες μέρες όμως, η στάχτη στο τζάκι αρχίζει να συσσωρεύεται.

Οι περισσότεροι άνθρωποι όταν καθαρίζουν το τζάκι ή τη ξυλόσομπα, πετούν τη στάχτη στα σκουπίδια. Αυτό συμβαίνει γιατί ποτέ κανείς δε μας μίλησε για τη χρησιμότητα της στη καθημερινότητα μας. Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν ηφαιστιακή στάχτη σε μίγμα με ασβεστόλιθο και έφτιαχναν δρόμους, μερικοί από τους οποίους υπάρχουν μέχρι και σήμερα.

Η στάχτη που μας χρησιμεύει είναι η λευκή σκόνη που θα απομείνει πάνω από τα κάρβουνα μετά τη καύση. Περιμένουμε να κρυώσει εντελώς και τη συλλέγουμε. Την αποθηκεύουμε σε ένα δοχείο, κατά προτίμηση μεταλλικό με καπάκι, στην αποθήκη μας. Ο τρόπος καύσης επηρρεάζει πολύ τη σύνθεση και την ποσότητά της στάχτης. Για καλύτερη ποιότητα στάχτης ιδανικότερη είναι η χαμηλή θερμοκρασία καύσης, δηλαδή μη μπουμπουνίσετε το τζάκι, αλλά αφήστε το να σιγοκαίει. Η μοναδική προϋπόθεση είναι η στάχτη που θα χρησιμοποιήσουμε να προέρχεται από αποκλειστική καύση φυσικού ξύλου και όχι άλλων υλικών, που συνηθίζουμε να πετάμε στο τζάκι (αποτσίγαρα, περιοδικά, συσκευασίες, απορρίματα κτλ.). Ακατάλληλα είναι τα ξύλα που έχουν υποστεί κάποιου είδους χημική επεξεργασία, όπως παλέτες, ξύλο βαμμένο με βερνίκι, MDF, καπλαμάδες, νοβοπάν, συσκευασμένα καυσόξυλα του εμπορίου, μπρικέτες, pellets κτλ. Ακατάλληλη είναι η στάχτη από τα κάρβουνα ψησίματος, γιατί περιέχει βαρέα μέταλλα.

Η στάχτη του ξύλου περιέχει ασβέστιο, κάλιο, μαγνήσιο, φώσφορο, βόριο και άλλες χρησιμες ουσίες για τα φυτά του κήπου μας, τα ποσοστά των οποίων εξαρτώνται από τη μέθοδο και τη θερμοκρασία παραγωγής της στάχτης. Δεν περιέχει άζωτο. Η καλύτερη εποχή για να ρίξετε στάχτη στον κήπο και τις γλάστρες είναι ο χειμώνας, οπότε μόλις καθαρίσετε το τζάκι, βουρ για το κήπο! Η στάχτη αυξάνει το pH του εδάφους, την αλκαλικότητα του, γιαυτό καλό θα ήταν να γνωρίζετε ποιά φυτά αγαπούν το αλκαλικό χώμα και ποιά προτιμούν το όξινο περιβάλλον. Αφήνουμε τη στάχτη να "χωνέψει" για ένα μήνα και μετά την αναμιγνύουμε με το χώμα των φυτών. Ποτίζουμε ελαφρά μετά την ανάμιξη και ξεπλένουμε τα φύλλα των φυτών από τυχόν στάχτη που θα πέσει πάνω τους, για να μη καούν. Μια συντηρητική αναλογία είναι 2-3 κιλά στάχτης ανά 30 m² εδάφους.

Παραδοσιακές, και όχι μόνο, χρήσεις για τη στάχτη

1. Η στάχτη εκτός από το να ρυθμίζει το pH του εδάφους, αποτελεί και αντικίνητρο προσέγγισης για τα σαλιγκάρια και τους γυμνοσάλιαγκες. Φτιάξτε μια γραμμή με στάχτη περιμετρικά απο το κήπο σας και δε πρόκειται να πλησιάσουν.

2. Αναμίξτε τη με το σπιτικό compost, δεν υπάρχει καλύτερο λίπασμα. Ειδικά σε φυτά που αγαπούν το κάλιο, όπως οι ντοματιές, βάλτε 1/4 της κούπας στάχτης στη τρύπα φύτευσης. Επίσης δεσμεύεται διοξείδιο του άνθρακα από τους μικροοργανισμούς μέσα στο χώμα και η γη γίνεται πιο εύφορη.

3. Γενικά η στάχτη είναι τρομερός εντομοδιώκτης. Είτε είναι οι κατσαρίδες στην αποθήκη, είτε τα μυρμήγκια στο κήπο και το σπίτι, απλά θα εξαφανιστούν από το σημείο που ρίξατε στάχτη και θα πάνε να ζήσουν αλλού. Ακόμη και τα ποντίκια θα μετοικήσουν. Επίσης δρα ως σκωροαπωθητικό στα ρούχα. Τέρμα το δηλητήριο ναφθαλίνη (και τα υπόλοιπα "μασκαρεμένα" δηλητήρια).

4. Κατά της ψείρας. Σταχτώστε το κατοικίδιο σας, σκύλο ή γάτα, που έπιασε ψείρα ή ψύλλους και αφήστε το για λίγη ώρα. Μετά κάντε του μπάνιο όπως πάντα. Τοποθετήστε στάχτη μέσα στη μπανιέρα του καναρινιού σας. Το πουλάκι θα κάνει μπάνιο με τη στάχτη, καταπολεμώντας έτσι τις ψείρες που το ταλαιπωρούν. Το ίδιο κάνουμε και αν έχουμε ψείρες εμείς οι ίδιοι ή τα παιδιά μας.

5. Αναμίξτε νερό με στάχτη για να φτιάξετε μια πάστα και γυαλίστε τα μεταλλικά σας αντικείμενα και τα ασημικά.

6. Ρίξτε στάχτη στα παγωμένα και γλιστερά δρομάκια μετά από χιονόπτωση. Δρα καλύτερα και από το αλάτι.

8. Καταπολεμά την άλγη σε τεχνητές λίμνούλες. Χρησιμοποιήστε πολύ μικρή ποσότητα, 1 κουταλιά ανά 1000 γαλόνια νερού (4.500lt). Περιέχει αρκετό κάλιο για να δυναμώσει τα υδρόβια φυτά που καταπολεμούν την άλγη, μειώνοντας την ανάπτυξη της.

9. Φτιάξτε καυστική ποτάσσα για τη παρασκευή σπιτικού σαπουνιού. Διαβάστε τη σχετική ανάρτηση.

10. Καθαρίστε τη μαυρίλα από τη γυάλινη πόρτα του τζακιού ή της σόμπας. Βουτήξτε στη στάχτη ένα νωπό πανί και τρίψτε τη γυάλινη επιφάνεια.

11. Με στάχτη και νερό, φτιάχνουμε αλισίβα. Είναι ένα αλκαλικό διάλυμα που παρασκευάζεται με το βράσιμο του νερού μαζί με στάχτη από καμένα φυσικά ξύλα. Στα παλαιότερα χρόνια, ήταν πολύ διαδεδομένη και τη χρησιμοποιούσαν για τη λεύκανση των ρούχων αλλά και αντί για σαπούνι στο λούσιμο, ειδικά σε λιπαρά μαλλιά. Χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα σε απομακρυσμένα χωριά, ιδίως τον χειμώνα, στη πλύση των ασπρόρουχων. Η αλισίβα έχει καθαριστικές ιδιότητες λόγω του ανθρακικού καλίου που προσλαμβάνει από τη στάχτη και το οποίο έχει την ικανότητα αυτό να διαλύει τα έλαια και τα λίπη γενικά. Η αλισίβα χρησιμοποιείται στο μαγείρεμα, στην παρασκευή μουσταλευριάς, αλλά και στην ζαχαροπλαστική γενικότερα. Βράζουμε 2-3 κουταλάκια στάχτη σε 1 ποτήρι νερό και μετά την σουρώνουμε με ένα φίλτρο του καφέ.
12. Χρησιμοποιήθηκε στο παρελθόν για τη διατήρηση των φρούτων και των σπόρων, μέσα στη γη ή σε δοχεία. Έσκαβαν ένα μικρό λάκκο στα κατώγια, τον γέμιζαν με στάχτη και τοποθετούσαν τα λαχανικά έτσι ώστε να μην έρχονταν σε επαφή το ένα με το άλλο αλλά ούτε και με το χώμα, στην συνέχεια τα κάλυπταν με στάχτη. Τα προϊόντα διατηρούνταν γι’ αρκετό καιρό χωρίς να πάθουν κάποια αλλοίωση και φθορά.
13. Για την απόσμηση του ψυγείου μας βάζουμε μέσα ένα πιάτο με στάχτη και την ανανεώνουμε μέχρι να φύγει κάθε μυρωδιά. Επίσης καταπολεμά τις οσμές από την τουαλέτα και το δοχείο της γάτας.
14. Μπορούμε άφοβα να τη χρησιμοποιήσουμε στη σπιτική μας οδοντόκρεμα. Διαβάστε εδώ.
15. Σβήνουμε τη φωτιά με ασφάλεια, σκορπίζοντας επάνω της στάχτη.
16. Παλιά για να διατηρήσουν την τυροπυτιά, την τοποθετούσαν μέσα σ’ ένα κέρατο βοδιού, στην συνέχεια συμπλήρωναν με στάχτη και μετά το σφραγίζανε με κερί ή ρετσίνι και το τοποθετούσαν σε δροσερό μέρος και να μην βρέχεται. Το αφήναν εκεί για αρκετό χρόνο ίσως και χρόνια, χωρίς ν’ αλλοιωθεί η πυτιά.
17. Αν θέλουμε να φύγει γρήγορα ένας λεκές από τα ρούχα την στιγμή που έγινε, βάζουμε πάνω του λίγη στάχτη και μετά από πέντε λεπτά τον τρίβουμε με ψίχα ψωμιού.
18. Έτριβαν κάρβουνο και το ανακάτευαν με στάχτη και το έριχναν στην τροφή των πουλερικών και προλάμβανε αλλά και θεράπευε αποτελεσματικά την κοκκιδίωση.
19. Στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς, τοποθετούσαν σε πήλινα δοχεία διάφορα χρυσαφικά, ασημικά ακόμη και νομίσματα και τα σφράγιζαν με τον ίδιο τρόπο και τα έκρυβαν στο έδαφος, χωρίς να έχουν τον φόβο μην αλλοιωθούν από την υγρασία. Επί τουρκοκρατίας, την στάχτη την χρησιμοποιούσαν για βασανιστήρια. Οι βασανιστές γέμιζαν με στάχτη το στόμα και την μύτη του βασανιζόμενου χωρίς να του δίνουν νερό, αυτή διοχετεύονταν στους πνεύμονες και αργά-αργά επερχόταν ο θάνατος. Επίσης έριχναν αρκετή στάχτη στα μάτια και τους τύφλωναν.

Και πολλές άλλες οι χρήσεις της στάχτης, άλλες πιο άγνωστες και άλλες που τυπικά δεν έχουν εφαρμογή ή χρησιμότητα στις μέρες μας. Αλλά και τα κάρβουνα που θα απομείνουν στο τζάκι δε πάνε άχρηστα. Τυχόν στάχτη και καρβουνάκια που θα παραμείνουν στο τζάκι από τη τελευταία φωτιά που το ανάψατε θα βοηθήσουν να ανάψει πιο εύκολα η φωτιά και να εκπέμψει θερμότητα σε πιο σύντομο διάστημα. Τα κάρβουνα που θα παραμείνουν από τη καύση του τζακιού, γίνονται εύκολα φίλτρο ενεργού άνθρακα. Κοπανίστε τα σε ένα γουδί μέχρι να γίνουν χοντρή σκόνη και περάστε το πόσιμο νερό από αυτό. Αν τοποθετήσετε καρβουνάκια σε μια άδεια κονσέρβα, αφού έχετε ανοίξει τρύπες στα πλαινά της, θα σας βοηθήσει να διώξετε την υγρασία από μέρη όπου συσσωρεύεται, όπως υπόγεια, ντουλάπες ή κάτω απο τους νεροχύτες.

Στο κρασί που πίνουμε όταν πέσει μέσα στάχτη, ιδίως από τσιγάρο, και το πιούμε, γίνεται μια άμεση αντίδραση στον οργανισμό μας και τα αποτελέσματα είναι οδυνηρά: δυνατοί κοιλιακοί πόνοι, εμετοί, πονοκέφαλοι κτλ. Γι'αυτό το λόγο, πρέπει πάντα να δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή, κατά την πόση, τι περιέχει το ποτήρι μας.

Παροιμίες και παροιμιώδεις εκφράσεις 

1. Άει στο σταχτόβολο.
2. Έγιναν όλα στάχτη.
3. Στάχτη και μπούλμπερη.
4. Από την γκαστριά της φωτιάς μόνο η στάχτη μένει.
5. Η στάχτη τρώγει την φωτιά και η στάχτη την φυλάει.
6. Με τον αφορισμό έγινε και η στάχτη καπότα.
7. Μέχρι να βγάλεις το άχτι τα έκαμες στάχτη.
8. Όποιος καυχιέται από νωρίς στην στάχτη ξημερώνει.
9. Πέρασε η φωτιά; Καπνός στάχτη και μουτζούρες θα αφήσει.
10. Στάχτη το κονάκι!
11. Στάχτη να γίνει!
12. Στη στάχτη κρύβεται η φωτιά.
13. Τα σκεπασμένα κάρβουνα βαστούν ζεστή την στάχτη.
14. Της κακοεργούς το αδράχτι όλη νύχτα μες την στάχτη.
15. Του έριξε στάχτη στα μάτια.

Λεξιλόγιο

1. Στάχτερη, η = το φυτό φουμαρία η μακρόκαρπος
2. Σταχτερός -η -ον, ο = ο γεμάτος στάχτη, ο έχων το χρώμα της στάχτης
3. Σταχτής, ο = ο τεφρόχρους, ο γκριζωπός
   
4. Σταχτοκουλούρα, η = κουλούρα ψημένη στην στάχτη
5. Σταχτόνερο, το = η αλισίβα
6. Σταχτόπανο, το = χοντρό κανάβινο ύφασμα, δια του οποίου διηθείται το σταχτόνερο, επί των ασπρορούχων της μπουγάδας
7. Σταχτοπούτα, η = ηρωίδα ομώνυμου παιδικού παραμυθιού
8. Σταχτώνω, = ανακατεύω ή καλύπτω κάτι με στάχτη
9. Σταχτοδοχείο, το = το δοχείο απόθεσης των τσιγάρων και της στάχτης των